تیلیم خان، شاعر توانای ترکی سرا, شاعر ایران و آذربایجان می باشد که در سالهای ۱۲۰۹- ۱۱۳۶هـ . ش., ( ۱۲۴۶-۱۱۷۳ هـ . ق.) و (۱۸۳۱-۱۷۵۸ م .) می زیسته است. محل تولد وی روستای «مرغئی» (مراغه) از منطقه مزلقان چای ساوه می باشد. این روستا در تقسیمات فعلی کشوری جزء بخش نوبران شهرستان ساوه است.
نام پدر تیلیم خان «تیمورخان» و نام پدر بزرگش «قاراخان» می باشد. پسرانش به نامهای «ابوالقاسم بگ»، «غلامحسین بگ» و «شکرالله بگ» بوده اند. نام یکی از دخترانش «زرافشان» و نام دختر دیگرش مشخص نیست. همسرش” «مختومه خانم», خواهر کوچکتر «مهری خانم» دختر حاجی محمّدرضاخان بوده است. گفته می شود تیلیم خان دل در گرو عشق مهری داشته ولی مهری با شخصی به نام «صفی الله خان» که از مقامات بلندپایه نظامی آن دوره بوده ازدواج کرده و به شیراز می رود. تیلیم خان نیز به شیراز رفته و در آنجا به شغل نجاری و منبت کاری مشغول می شود و بعد از مدّتی به دیار خود بر می گردد و با مختومه خانم ازدواج می کند.
شیراز منه زیندان اوْلور
گئدن گلین, گئدن گلین
کلمه تیلیم که در کتاب ارزشمند «دیوان لغات التّرک» محمود کاشغری آمده از کلمه های اصیل ترکی و به معنی زیاد، تمام، کامل، همیشه، دائم، باپایه و اساس و ابدی می باشد. (دیوان الغات التّرک جلد ۱ صفحه ۵۱۴-۳۹۷)
تیلیم خان در سن ۷۰ الی ۷۵ سالگی در روستان مرغئی وفات نموده و درهمانجا دفن می گردد ، قبر وی در قبرستان همان روستا واقع است

***
چنین نقل است که شبی تیلیم خان در منزلش بوده که دو نفر سوار بر اسب در منزل وی را می زنند و از تیلیم خان طلب آب می کنند تیلیم خان برای آنها آب آورده و آنها پس از نوشیدن آب، جرعه ای از آنرا به تیلیم خان تعارف می کنند. او نیز جرعه ای از آن آب نوشیده و سپس آن دو نفر ناپدید می شوند. تیلیم خان هم راهی مزرعه اش در آسقین (ییلاق، اوبا) می شود ، در سر راه در منطقه ای که اکنون به” «تیلیم خان گدیگی»” شهرت دارد از هوش می رود. (نکته جالب اینکه از تیلیم خان گدیگی مزار شاهزاده مسلم مشخص است) عده ای تیلیم خان را در حالت بی هوشی یافته و او را به آسقین (آسگین) می برند. در آنجا زنی عارفه پی به روحانی بودن این حالت برده و او را از پزشک بی نیاز می بیند.
چنانچه از آثار تیلیم خان مشخص است ، وی با آثار شاعران قبل از خود آشنایی لازم را داشته و بر بعضی اشعار آنان نظیره نوشته است. از شاعرانی که تیلیم خان از اشعار آنان در شعرش به انحاء مختلف استفاده کرده می توان به شاعران ذیل اشاره کرد:
۱- محمّد فضولی شاعر بزرگ آذربایجان (قرن نهم هجری) ۲- عمادالدین نسیمی بنیانگذار فرقه حروفیه(قرن هشتم هجری), ۳- ملاپناه واقف( که معاصر تیلیم خان و وزیر ابراهیم خلیل خان حاکم وقت منطقه ی قاراباغ آذربایجان شمالی و مستقر در قلعه ی شوشا بوده است). ۴- شاه اسماعیل ختایی (بنیانگذار سلسله صفویه) ۵- مختوم قلی فراغی شاعر بزرگ ترکمن( که چند دهه قبل از تیلیم خان دار فانی را وداع گفته است. ۶- تیکمه داشلی خسته قاسم(که در دوره صفویه و افشاریه در بین سالهای۱۰۸۱و ۱۱۵۷هجری شمسی می زیسته است.
همانطور که تیلیم خان در اشعار خود از شاعران قبل از خود تاثیراتی پذیرفته، بر شاعران بعد از خود نیز تاثیراتی داشته است. این امر را می توان در آثار شعرایی نظیر مأذون قشقایی, ترکمن محمود (از نوادگان تیلیم خان), حکیم هیدجی و شاعران دیگر منطقه به خوبی مشاهده نمود.
تیلیم خان در آثار خود از ادبیات شفاهی و فوْلکلور غنی ترکان (مخصوصا منطقه ساوه و همدان) استفاده های فراوانی برده است؛ مانند استفاده از امثال و حکم، گفتار نیاکان, قصّه ها, داستانها, اصطلاحات رایج در زبان مردم و . . .
برای اثبات ادعای خود, در این جا به کار برده شدن ضرب المثل معروف “بیرگوٍلونن یاز اوْلماز”(با یک گل بهار نمی شود), در یک بیت شاعر را شاهد می آوریم.
هر مصلحت اوْلسا ائلینن گرک مثلدیر بو, بیر گوٍلونن یاز اوْلماز
یا در اشعاری چون «مؤو ایله قوْیونون موٍباحیثه سی- بحث تاک با میش» و «یئر ایله گؤیون بحثی- مباحثه ی زمین و آسمان» از داستانهای قدیمی مانند بحث «درخت خرما و بز» الهام گرفته است .
از آثار تیلیم خان چنین بر می آید که وی علاوه بر ادبیّات ترکی بر ادبیّات عرب و فارسی تسلط کافی داشته و اشعاری نیز به این زبانها سروده است .
ایگیـد اودور اهل- عیرفان یانیندا دمـه دم قاتمــایا, وئــره بیردم گوش
سوْروشسالار اصول- دیـن نئچه دی عرب خمس و فارسی پنج و توٍرکو بئش
از اشعار تیلیم خان که تاکنون در دست است، بیشترشان دارای مفهوم مذهبی، اجتماعی و پند و اندرز و حکمت می باشند.
اشعار تیلیم خان، بیشتر به لهجه ادبی سروده شده، ولی در بعضی اشعار که به لهجه محلی دیده یا شنیده شده، سعی گردیده که عیناٌّ نوشته شود؛ مانند :
- جاروکش اوْللام خانه یده(خانه نده).
- عتبه یده(عتبه نده) بیر داشام.
- یاخشیلیق ائیله یه ی بیلَن اوْلمویا..
محقق بزرگ و خستگی ناپذیر مرحوم دکتر علی کمالی هم در راستای گردآوری آثار تیلیم خان زحمات زیادی را متحمل شد ولی با درگذشت نابهنگام وی و عدم ادامه راه وی توسط خانواده اش, زحمات سی و اندی ساله او بی ثمر ماند. امیدکه خانواده کمالی هم با چاپ و نشر دیوان کامل تیلیم خان زحمات آن مرحوم را به نتیجه برسانند.
——–
این نوشته مقدمه جلد نخست دیوان حکیم تیلیم خان است که به همت آقای مهندس امیری در دوهزار جلد چاپ و منتشر شده است.